طرح انتقال آب از سرشاخه های داخلی رودخانه ارس (آراز) به دریاچه ارومیه
(قطور چای، الند چای،آغ چای و مرند چای)
بیان مسئله:
دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران می‌باشد که طی سالهای گذشته به یکی از بزرگ‌ترین چالشهای زیست محیطی تبدیل شده است. این دریاچه از اواسط دهه ۸۰ شروع به خشک شدن کرد و امروزه در خطر خشک شدن کامل قرار دارد. دلایل بسیاری برای خشک شدن دریاچه ذکر شده است از جمله خشکسالی، توسعه سطح زیر کشت اراضی کشاورزی، توسعه شهرها داخل حوزه آبریز دریاچه، احداث بزرگراه بر روی دریاچه، و استفاده بی‌رویه از منابع آب حوزه آبریز دریاچه و همچنین بارش کم برف و باران در سالهای اخیر می‌باشد. در صورت خشک شدن این دریاچه محیط زیست این منطقه بسار شکننده خواهد شد و جان میلیون ها انسان که در گوشه و کنار این بستر خشک شده زندگی می کنند دچار مشکل اساسی خواهند شد. تغییر اقلیم و شروع طوفان های نمک و گرد خاک که اغلب به طرف شرق این دریاچه اتفاق می افتاد باعث خسارات میلیاردی مالی و انسانی خواهند شد. هر چند بارش های سال گذشته توانست قسمت کوچکی از این دریاچه بی جان را پر و احیا کند ولی به علت کم بودن نسبت ارتفاع به سطح در دریاچه ارومیه، قسمت اعظم آب بر اثر گرما تبخیر می شود. اکثر اقتصاد مردم داخل حوزه آبریز دریاچه ارومیه وابستگی شدیدی به اراضی کشاورزی دارد و چون کشاورزان بیشترین مصرف آب داخل حوزه را به خود اختصاص می دهند بنابراین برنامه های کاهش و بهنه مصرف آب در اراضی کشاورزی که در سالهای اخیر اجرا شده نتوانسته است سهم آب ورودی به دریاچه را افزایش بدهد.
اکثر دشت های اطراف دریاچه اورمیه به دلیل توسعه سطح زیر کشت و افزایش برداشت آب، سطح پزومتری پایینی دارند و بیلان سطح آب در این دشتها منفی بوده؛ بنابراین علاوه بر حرکت معکوس آب شور از دریا به طرف دشتها قسمت اعظم آب رودخانه ها در فصل بارش نیز جهت جبران آب های زیر زمینی در دشت ها به زمین نفوذ پیدا می کند.
به علت رسانه ای شدن موضوع خشک شدن دریاچه اورمیه خسارات و مشکلات آن دیگر بر هیچ کس پوشیده نیست؛ بنابراین لزوم ارائه راهکارهای کاربردی و علمی که تمام جنبه های آن سنجیده شده باشد بیش از پیش مشخص می شود.
ضرورت انجام طرح
منابع آبي علاوه بر آنكه برخي نيازمنديهاي عمومي اجتماع را مرتفع مي سازند غالباً با ديدگاههاي امنيت ملي، سياسي و دفاعي هر كشور مرتبط و درگير هستند. در حوضه هايي که در اثر پيشي گرفتن مصارف آب از منابع آن، بحران کمبود آب رخ مي دهد، متوازن نمودن اين تراز منفي امري ضروري است. در چنين شرايطي، براي تامين منابع آب جديد، طرح هاي انتقال آب بين حوضه اي به بخشي از سياست هاي مديريتي در کشور تبديل شده است.
با توجه به اینکه آب در قانون اساسی به عنوان انفال و سرمایه ملی تلقی شده، دولت و وزارت نیرو این اختیار را دارند که وارد مقوله انتقال بین حوضه ای شوند. سیاست این وزارتخانه آن است که منابع آب یک استان و یک منطقه به مردم آن استان تعلق ندارد، بلکه مردم آن منطقه فقط اولویت بهره برداری از منابع آب را دارند. در این چارچوب برای بهره برداری منابع آب یک استان ابتدا اولویت با مردم آن استان است و در مرحله بعد طرح های انتقال آن مطرح می شود. بنابراین با رعایت اولویت بهره برداری برای حوضه مبداء، طرح های انتقال آب پس از مطالعات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی انجام می گیرد.
طبق بند (ه) ماده (۱۷) قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی طرحهاي انتقال آب بین حوضهاي باید از دیدگاه توسعه پایدار، با رعایت حقوق ذینفعان و براي تأمین نیازهاي مختلف مصرف، مشروط به توجیه فنی، اقتصادي، اجتماعی و زیست محیطی و منافع ملی مورد نظر قرار گیرد.
با توجه به مطالب اشاره شده در بیان مسئله و ضرورت انجام طرح های نجات بخش جهت احیاء دریاچه ارومیه و بازگردانی اکوسیستم دریاچه به حالت نرمال و همچنین جلوگیری از تبدیل شده دریاچه به یک بحران زیست محیطی منطقه ضرورت مطالعه و اجرای طرح های نجات بخش مثل طرح انتقال آب بین حوزه ای بیشتر مشخص می شود.
معرفی طرح پیشنهادی
مقدمه
حوزه پیشنهادی از لحاظ موقعیت جغرافیایی در شمال دریاچه اورمیه قرار دارد. این حوزه شامل چهار زیر حوزه نسبتا بزرگ و پر آب قطور چای، الند چای، آغ چای و حوزه زیلبر چای مرند را شامل می شود که زهکش های این چهار حوزه در منطقه مراکان به هم می پیوندند، و در ادامه طی دره‌ای عمیق به رود ارس می‌ریزند. مساحت این چهار حوزه در نقطه خروجی (حوالی مراکان) ۹۰۸۷۹۷ هکتار می باشد که حدودا ۱۸ درصد مساحت کل حوزه آبریز دریاچه اورمیه می باشد.
شکل ۱: موقعیت حوزه آبخیز پیشنهادی جهت انتقال آب به دریاچه ارومیه
قطور چای
رودخانه قطور در حوزه آبریز ارس می‌باشد و از چین‌خوردگیهای شمال غربی سلسله جبال زاگرس بوجود آمده بطوریكه اراضی محدوده‌ای دارای شیب تند بوده و كمتر اراضی مسطح در این منطقه مشاهده شده است. مساحت حوزه رودخانه قطور تا میله مرزی ۲۴۸ (محل ورودی رودخانه قطور به ایران) در ارتفاع ۲۹۰ متری، ۸۱۰ كیلومتر مربع و طول آبراهه‌های اصلی در تركیه ۱۱۵ كیلومتر می‌باشد.
رودخانه قطور پس از ورود به خاك ایران در محل مذكور در مسیری از غرب به شرق در درون واحد هیدرولوژیك خود در یك خط القعر جریان می‌یابد. اطراف این رودخانه را تا ابتدای دشت خوی كوههای مرتفعی تشكیل داده و فاصله میله مرزی تا شهرستان خوی ۷۰ كیلومتر می باشد. سرشاخه‌های متعددی نظیر چیلیك، كلندسو، آورش، قیله‌لیق، سریك، غازان ، الند و قودوغ بوغان در محل بویلاپوش وارد دشت خوی شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد و سپس با تغییر جهت بسوی شمال به مسیر خود ادامه می‌دهد و وارد دشت ایواوغلی می‌گردد. رودخانه زیلبر چای نیز پس از عبور از این دشت در نقطه‌ای پس از مظفرآباد ایواوغلی در داخل منطقه حفاظت شده مراكان وارد قطور چای می‌گردد. سرشاخه‌هایی از جنوب دامنه‌های شمالی كوههای میشو و غازان به زیلبر چای قبل از پیوستن به قطور چای و سرشاخه‌های دیگر از جانب شمال‌شرقی از دامنه كوههای قره‌داغ، آق داغ و علی باش به رودخانه قطور چای پس از پیوستن دو رودخانه به یكدیگر می‌ریزند و نهایتاً در روستای مراكان به آق‌چای می‌پیوندد و با نام قطور چای (گاهاً آق‌چای نیز می‌گویند) از داخل دره‌ای بنام دره شام عبور و در محل پاسگاه مرزی فرهادی به رودخانه ارس منتهی می‌گردد.
رودخانه الند:
رودخانه الند از شاخه‌های مهم رودخانه قطور بوده كه در شهر خوی جریان دارد. این رودخانه از كوههای مرزی ایران و تركیه بنام كانی زیارت، نظر بیك و حاجی بیك سرچشمه می‌گیرد. این كوهها در فاصله تقریبی ۵۷ كیلومتری خی واقع‌اند. شاخه‌های اولیه این رودخانه در روستای بدلان بنام رودخانه بدلان وارد الند می‌گردد. این شاخه (بدلان) از كوه اورین بزرگ كه بلندترین قله حوزه آبریز رود الند می باشد و ۳۶۲۲ متر از سطح دریا ارتفاع دارد سرچشمه می‌گیرد. كوه اورین در ۳۴ كیلومتری غرب خوی قرار دارد. آب حاصل از ذوب برف‌های این كوه وارد رودخانه بدلان شده و از طریق آن به رودخانه الند می‌ریزند. پس از الحاق شاخه بدلان، رودخانه قوسی به سوی شمال تغییر جهت داده و در پسك پایین واقع در باختر خنی وارد جلگه خوی می‌شود. طول رودخانه الند تا این نقطه ۷۰ كیلومتر و حوزه آبریز ۷۱۲ كیلومتر مربع است و در مواقع پرآبی و سیلابی در پایین روستای بیزنده وارد رودخانه قطور می‌گردد.
رودخانه آغ چای:
این رودخانه از كوههای مرزی ایران و تركیه سرچشمه گرفته و در ابتدا دو شاخه بوده یكی شاخه شیخ سلو كه از كوههای شیخ «سلووناور» در ارتفاع ۲۷۶۹ متری سرچشمه گرفته و در محل پایین روستای كردكندی چالدران شاخه قره دره را كه از ارتفاعات حاجی بیك، یگماله، خان و صدر چشمه می‌گیرد دریافت و با نام آق‌چای در كنار روستاهای زاویه و قینر و دریافت شاخه قینر وارد دره عمیق كه اطراف آن را كوههای صخره‌ای احاطه‌ای كرده است می‌گردد. حوزه آبریز این رودخانه ۱۳۳۱ كیلومتر مربع است و پس از گذشتن از روستای قورول و قرهضیاءالدین و حاجیلار و زنگلان و پس از عبور از پل جاده ترانزیتی محور سه راه ایواوغلی به بازرگان در محل روستای حسینی آباد در پایین روستای مراكان به رودخانه قطور منتهی می‌گردد. این رودخانه در مسیر خود دشت قرهضیاءالدین و مزارع اطراف فوق‌الذكر را آبیاری و در ماقع پرآبی همراه با رودخانه قطور به ارس می‌پیوندد.
رودخانه زیلبرچای:
این رودخانه از كوههای میشو داغ و كوههای پیام و زنوز سرچشمه گرفته و از شرق به غرب جریان داشته (در محل به قزل چای نیز معروف است) و در داخل منطقه حفاظت شده مراكان در محل مظفرآباد به رودخانه قطور می‌پیوندد. آب این رودخانه بعلت آغشته به گل و لای و شوری كه از زمین‌های شوره‌زار عبور می‌كند قابل مصرف در امر زراعی نمی‌باشد.
آب حوزه های پیشنهادی در فصل بارش نسبتا زیاد بوده و معمولا بدون استفاده از دسترس خارج و به داخل رودخانه مرزی ارس (آراز) زهکشی می شوند. پشنهاد می شود طی یک مطالعه جامع و علمی به بررسی و امکان سنجی انتقال آب از نقطه خروجی حوزه مورد اشاره پرداخته شود تا علاوه بر انتقال آب های اضافی به دریاچه ارومیه از هدر رفت و خروج آب از مرز های کشور جلوگیری شود. منطقه پیشنهادی جزء سر شاخه های داخل کشوری، رودخانه ارس (آراز) می باشد بنابراین نمی تواند مشکلاتی که در بحث انتقال آب از رودخانه های مرزی داشته باشد در اینجا اتفاق دهد.
پیشبینی می شود چون این طرح پیشنهادی آب های اضافی حوزه مورد نظر را در آخرین نقطه خروجی که بعد از آن اراضی کشاورزی به دلیل کوهستانی شدن مسیر رودخانه وجود ندارد توسعه حوضه مبدا را تحت تاثیر قرار ندهد.
هدف از اجرا
- حفظ و بازگردانی اکوسیستم دریاچه اورمیه
- تضمین معیشت جوامع محلی دریاچه ارومیه
- جلوگیری از به وجود آمدن طوفان های نمک
- توسعه توریسم و گردشگری با حفظ و بازگردانی سطح آب دریاچه به حالت نرمال
- جلوگیری از خروج آبهای اضافی از سطح کشور
- جلوگیری از کوچ مردم از سکوکنتگاه های اطراف دریاچه
مزیت های طرح پیشنهادی
- پمپاژ آب اضافی حوزه های مورد نظر و جلوگیری از هدر رفت آن
- داخلی بودن حوزه و نبود نگرانی های بین الملی
- پر آب بودن حوزه پیشنهادی در ماه های بارش
- جبران نیاز قسمتی از حق آبه دریاچه ارومیه
این طرح توسط مدیر این وب سایت پیشنهاد می شود و می تواند یکی از بهترین گزینه های پیشنهادی برای زنده نگه داشتن اکوسیستم دریاچه اورمیه و حتی احیای آن باشد.
